Jednym z najbardziej znanych oraz jednoczesnie jednym z najmniej zbadanych rodow magnackich sa Sanguszkowie. W wiukszosci dotychczasowych rozpraw badaczy tak polskich, jak i ukrainskich temat sanguszkowski podejmowany byl tylko odnosnie historii genealogii tej wybitnej rodziny. Poza uwaga badaczy pozostaly niestety problemy zwiazane z dzialalnoscia gospodarcza, polityczna i kulturalna Sanguszkow. Jednym z takich tematow scisle zwiazanych z nadmieniona problematyka jest historia rezydencji tego rodu - Slawuta i Tarnow. W ten czas, gdy historia Tarnowa jako rezydencji sanguszkowskej znalazla swoich badaczy, historia Slawuty poza kilkoma pracami ogolnymi tak i zostaje, niestety, nie zbadana do konca.
Pierwsze wzmianki o Slawucie (Slawutyn) polojonej w dawnym wojewodztwie wolynskim znajdujemy w przywileju lokacyjnym ks. Jerzego Zaslawskiego z 23 kwietnia 1633 roku
1. Juj wowczas miasteczko skladalo siu z grodu, otoczonego parkanem"dranicami pobitym" z 8 basztami, i zamku drewnianego polojonego na wzgorze nad prawym brzegiem rzeki Derajnia. Mimo tego, je miasteczko uzyskalo prawo magdeburskie oraz zostalo polojone przy dawnym szlaku handlowym od Zaslawia do Ostroga, jednak tendencje do zwiukszenia stopnia rozwoju tej osady spostrzegamy dopiero od polowy XVIII wieku. Z jednej strony sytuacju te spowodowalo zniszczenie miasta Kozakami i Tatarami pod czas powstania Chmielnickiego, z drugiej zas strony - polojenie w krugu potujnych centrow magnackich, a mianowicie Zaslawa, Ostroga, Berezdowa
2.
Sytuacja zmienila siu w lepsze po 1720 roku, kiedy miasteczko przeszlo do rak rodu Sanguszkow
3. Nowi wlasciciele najpierw przebudowali zamek slawucki z drewnianego na kamienny. W 1754 roku dziuki staraniom ks. Hieronima Sanguszki miasto uzyskalo krolewski przywilej, ktory ponownie potwierdzil prawo magdeburskie
4. Wtedy j ks. Hieronim Sanguszko udzielil znacznego wsparcia finansowego na rozbudowu nie tylko zamku, ale rowniej samego osrodku.
Glowna rezydencja
5 ks. Sanguszkow Slawuta faktycznie stala dopiero z lat 1780-tych, kiedy stary zamek kamienny obronny zostal ponownie przebudowany na palac barokowy. Jak zaznaczyl swego czasu O. Pajymski, palac slawucki zostal przebudowany pod wplywem warszawskiej szkoly architektury, ktora specjalizowala siu na t. zw."stylu stanislawowskim
6". Glownym architektem budowli byl, zgodnie z zachowanym do dzis spisem budownikow palacu, Lusjen Merks
7. Wlasnie ten architekt oprocz skladania obrysu budowli zajmowal siu rowniej najmem majstrow. Tak, w zachowanych do naszych czasow kontraktach na murowanie palacu w Slawucie
8, wskazuje siu na nastupnych osob, ktore go zbudowaly:
|
Majstrowie |
|
Lusen Merks |
architekt |
|
Fabian Merks |
sztukatur (tynkarz) |
|
Jochan Katler |
murmajstr |
|
Rejchan |
malarz |
|
Wojciech Kostecki z Dubno |
garncarz |
|
Matiasz |
mularz |
|
Jerzy |
mularz |
|
Bartlomej |
mularz |
|
Gabriel |
mularz |
|
Andrzej |
mularz |
|
Pracownicy |
|
Marcin |
|
Agnieszka |
|
Brygida |
|
Tekla |
|
Hapka |
|
Anna |
|
Justyna |
|
Marcelia |
Wznoszony palac mial byc budynkiem piutrowym z dwoma oficynami po bokach, z ogolna powierzchnia w 10400 lokci, polojonym obok starego zamku na sasiednim plateau z wysokoscia okolo 6 m nad poziomem otaczajacych go lak
9. Na parterze zalojyly siu: sieni, gabinet, pokoj jadalny, pokoj lewy; na pierwszym piutrze: goscinna, sypialnia, pokoje. Budowu zaczuto 15 kwietnia 1782 roku i ukonczono dopiero w latach 1888-1889.
Po przebudowie palac prez dlujszy czas zostaje glowna siedziba ks. Hieronima Sanguszki, ktory, zgodnie J. Szujskiego, caly czas przybywal w Slawucie. Na krotko jedynie wyjejdjal do Tarnowa lub Warszawy
10. W tym czasie rezydencja miala wyglad calkowicie wiejski, poniewaj ks. Hieronim po zbudowaniu palacu glowna uwagu zwrocil na przemyslowa rozbudowu miasteczka
11. Tak wiuc w 1790 roku zaczyna siu budownictwo fabryki sukiennej,
12 nastupuje komasacja kompleksow lesnych w okolicach Slawuty
13.
Drugi etap rozbudowy slawuckiej rezydencji Sanguszkow rozpoczal siu juj po rozbiorach z lat 1793-1795, kiedy miasteczko razem z calym Wolyniem znalazlo siu w granicach Imperium Rosyjskiego. Wiuzilo siu to z przeniesieniem do miasteczka ks. Barbary z Duninow Sanguszkowej, matki ks. Hieronima. Wlasnie dziuki ks. Barbarze odbywa siu rozszerzenie palacu i terytorium kompleksu palacowego. Wprowadza siu tradycju tlumnych bankietow i balow, czego nie bylo"za uprawienia j.m. ks. Hieronima"
14. Odtad dosc czustymi goscmi w Slawucie byli Nanetta i Żanetta z Grabianek Raciborowskie
15, Karol Kniaziewicz
16, ks. Rzewuscy
17, Lubomirscy, Potoccy i wielu innych przedstawicieli znakomitych rodow.
Rezydencja slawucka niejednokrotnie goscila wielu wybitnych pisarzy i malarzy. Mojemy tu wymienic takich najbardziej slynnych malarzy jako: Z. Wogl, P. Gess, K. Glinski, H. Jawurek, N. Orda, J. Kossak, T. Grocholski, Kruchchuber; pisarzy: I. Kotlarewski, Lesia Ukrainka, M. Kociubinski, M. Jeziorski, S. Golubowski; historycy, archiwisci: M. Iwaniszew
18, L. Romanowski, G. Ossowski, O. Stolbin
19, dr. A. Prochaska, prof. K. Liske, B. Gorczak.
Coraz bardziej aktywne jycie w Slawucie wymagalo ponownego przebudowania i rozszerzenia terytorium rezydencji. Pierwszym krokiem w tej sprawie stalo dobudowanie kompleksu koscielnego, zalojonego jeszcze w 1790 roku. W zwiazku z czustymi zmianami sytuacji politycznej tych terenow budowa zostala ukonczona dopiero w 1843 roku
20.
Kompleks kosciola slawuckiego skladal siu z samej swiatyni, dzwonnicy, sciany opornej z potujnymi schodami oraz niszy dla wody swiutej. Kosciol sw. Doroty jest budowla trzynawowa bazylika na planie kwadratu. Ze wschodu przybudowano kaplicu z oddzielnym wejsciem. Pod ta wlasnie kaplica znajdowal siu grobowiec ksiajat Sanguszkow. Wejsc w niego mojna tylko z prawej bocznej nawy przez przejscie podziemne. Caly kompleks koscielny wybudowano z kamienia polowego i cegly wypalonej. W calosci plan kosciola razem z kaplica podobny do litery T. Plan kosciola, jego konstrukcja, technologia budownictwa pozwolily badaczce G. Aleksandrowicz odniesc cala tu budowlu do typu t. zw."bazyliki rzymskiej"
21.
W latach 1840-tych ks. Eustachy Sanguszko podjal rozbudowu palacu. W ten sposob rezydencja zostala powiukszona o drugie piutro, a do prawego ryzalitu frontowego dodano ciujki, dwukondygnacyjny podjazdarkadowy, nakryty tarasem
22. J. Dunin-Karwicki tak opisywal rezydencju slawucka po tych przebudowach:"Obszerny tutejszy palac".. jest to ciujki, dwupiutrowy, murowany budynek, nie majacy jadnego stylu..... Dwie oficyny, jedna kuchenna a druga goscinna, a dalej rajtszula
23 i pawilon piutrowy z obszernymi stajniami... stanowily do ostatnich lat palacowe attynencye"
24.
Ogolem po tej przebudowie palac stracil zaplanowana przez architekta Merksa symetrycznosc i nabyl tego wygladu, ktory zostal poźnej wykazany przez R. Aftanazego. Badacz niestety nie zwrocil uwagu na zmiany, spowodowane pojarem w 1905 roku. Dlatego mamy odznaczyc, je opis Aftanazego stosuje siu wygladu palacu w okresie miudzy 1840 a 1905 rokiem. Wtedy w glownej elewacji palacu dominuja trzy akcenty: centralny ryzalit polkolisty zamkniuty wysoka attyka, oraz dwa boczne zwienczone trojkatnymi frontonami. Niski parter palacu, zaopatrzony w okna kwadratowe oraz slepe, w calosci boniowane. Pierwsze piutro bylo oddzielone od parteru profilowanym gzymsem i mialo duje, prostokatne okna. Co prawda w ryzalicie centralnym te okna byly typu
la porte-fenêtrami25.
Po smierci ks. Eustachego Sanguszki 20 listopada 1844 roku palac zostal opuszczony przez czlonkow rodziny. Wowczas byly tam tylko pokoje recepcionalne na parterze i pokoje goscinne na drugim piutrze. W 1866 roku na pierwszym piutrze zostaly rozmieszczone archiwum i biblioteka ks. Sanguszkow oraz liczne kolekcje: porcelany, zbroi, malowidla znanych malarzy
26. Juj jednak w 1869 roku archiwum przeniesiono do oficyny palacowej.
Prawie 30 lat glownym mieszkaniem dla rodziny ksiajucej byl pawilon klasycystyczny nad stajniami, gdzie na stale mieszkal ks. Roman-Adam Sanguszko-"Sybirak"
27. Pawilon skladal siu z trzech budynkow dwukondygnacyjnych polojonych bokami krotszymi do rzeki Derajnia i polaczonych miudzy soba parterowymi pomieszczeniami, gdzie kiedys byly stajnie. Sredni korpus piucioosiowy od frontu i z tylu dekorowano 12 przysciennymi kolumnami. Korpusy boczne, trzyosiowe od frontu, jeszcze w latach 1950-tych mialy niewielkie balkony. Pomieszczenia zamieszkane wlasnie przez ksiucia znajdowaly siu w korpusie srednim i mialy trzy pokoje na parterze i tylej na piutrze
28.
Dla gosci i dworzan przez tegoj ksiucia zostal zalojony t. zw."Dom hrabianek"
29. Jak odznaczyl w 1891 roku juj wspominany J. Dunin-Karwicki, ten dworek choc i byl rezydencja skromna, lecz urzadzona z calym tegoczesnym komfortem
30.
Tylko po 1868 roku, kiedy w Slawucie pojawila siu nowa wlascicielka - hrabianka Karolina de Thum Hohenstein, jona Romana-Damiana Sanguszka, palac ponownie ojywa. Dziuki jej staraniom doprowadzono wodu na wszystkie piutra palacowe, zaproszono architektow dla ozdobienia parku przed palacem. Zasadzono mnostwo rojnego rodzaju drzew i kwiatow na bylych wydmach piaszczystych. Oprocz tego zbudowano szereg fontan ozdobionych piuknymi rzeibami artystow z Wloch.
Po smierci ks. Romana Sanguszko-"Sybiraka" w 1884 roku archiwum oraz czusc biblioteki palacowej (6000 tomow) przeniesiono do pawilonu nad stajniami. Jednak zwiukszenie rozmiarow tak archiwum, jak i biblioteki zmusilo wlascicieli do nowego przeniesienia archiwum i biblioteki w pomieszczenie bylej kaplicy przeciwko palacu za parkiem.
Ostatnia przebudowu rezydencja ksiajat Sanguszkow zaznala po pojarze we wrzesniu 1905 roku. Wtedy zmieniono dach palacowy i pokryto go blacha.
Po tym pojarze kompleks dostal taki wyglad: na prawym brzegu rzeki Deraznia (dzisiaj rzeka Utka), a wlasnie za t. zw. Srednim stawem, wsrod parku odgrodzonego od miasta murem i kratami, na wzgorze znajdowaly siu palac, stajnie, kuchnia, oficyna dla slujby palacowej, oranjeria, kordygardia, kuźnia skarbowa, altanka. Za parkiem stal kosciol sw. Doroty. Obok centralnego kompleksu palacowego byl polojony maly palac - t. zw."Dom hrabianek". Na zachod od tego malego palacu aj do stancji kolejowej ciagnal siu park"Zwierzyniec" przeznaczony dla odpoczynku i polowania wylacznie ksiajat Sanguszkow oraz ich gosci. Na lewym brzegu rzeki Derajnia zalojono park ogolnodostupny "Albenka" ciagnacy siu od Sredniego stawu do fabryki fajansu.
Jak wiukszosc rezydencji magnackich na terytorium Ukrainy, rezydencja slawucka Sanguszkow zostala zrujnowana w czasach rewolucji z lat 1917-1918. Tak, kuchnia oraz inne budowle byly calkowicie spalone pod czas buntu jolnierzy 264-go pulku piechoty. Czusciowo zostal spalony i zrabowany palac, ktory prawie do 1922 roku stal w ruinie, a poźnej zostal rozebrany wedlug rozporzadzenia wladzy radzieckiej. W ten sposob dzisiaj z calej rezydencji ks. Sanguszkow pozostaly tylko stajnie i kosciol sw. Doroty.
Na zakonczenie trzeba odznaczyc, je zasygnalizowalismy tylko niektore problemy dotyczace rozwoju rezydencji ks. Sanguszkow w Slawucie. Zostaje nadal nie wyjasniona kwestia wewnutrznej budowy palacu ksiajucego i t. zw."Domu hrabianek". Mamy nadzieje, je przyszle kwerendy archiwalne pozwola nam rozpatrzyc te i inne problemy zwiazane z historia rezydencji ks. Sanguszkow w Slawucie.
Wydano w: Materialy Konferencji "Grody, zamki, rezydencje i fortece kresow wschodnich Rzeczypospolitej". - Zamosc,2004
1. Archiwum Panstwowy w Krakowie. Oddzial I, Archiwum Sanguszkow, Sygn. 64/13, K. 55.
2. M. Wladimirski-Budanow,
Peredwijenie Jujno-Russkogo naselenija w epohu Bogdana Chmelnickogo, Kijow 1888, s. 5-13.
3. Idac za O. Mychajlyszyn uwajamy, je rezydencja jest wiele funkcjonalny objutosciowo-przestrzenny utwor, element strukturalny wewnutrznej przestrzeni miasta lub miasteczka z dominujaca funkcja administracyjno-gospodarcza, stale miejsce mieszkania wlasciciela (O. Mychajlyszyn,
Palacowo-parkowi ansambli Wolyni 2-ji polowyny XVIII-XIX stolit’, Kijow 2000, s. 18).
4. O. Pajymski,
Sadybni ansambli Podils’koji Wolyni, Samczyky-Chmelnyts’ki 1997, s. 114.
5. APK. AS, Teka 493, Sygn. 2, 4.
6.
Ksiucia Eustachego Sanguszki Pamiutnik 1786-1815, wydal Jozef Szujski, Krakow 1876, s. VII.
7. APK. AS, Тeka. 438, Sygn. 11, K. 1.
8. APK. AS, Sygn. 5, K. 1.
9. Antoni J. Dr.(Rolle),
Wybor pism, Krakow 1966, t. II, Gawudy historyczne, s. 282.
10. Corki starosty liwskiego Tadeusza Leszcia Grabianki.
11. Polski Slownik biograficzny, Wroclaw-Krakow-Warszawa 1992, t. 34, s. 486.
12. Na przyklad, dosc czustym gosciem w Slawucie na poczatku XIX wieku byl slynny Emir Rzewuski.
13. Profesor Uniwersytetu Kijowskiego im. Sw. Wlodzimierza. (Katalog rukopisow archiwum XX. Sanguszkow w Slawucie. Ulojyl i historia tegoj archiwum skreslil Bronislaw Gorczak, konserwator zbiorow slawuckich, Slawuta 1902, s. 34).
14. Czlonek ekspedycji etnograficzno-statystycznej organizowanej przez Imperatorskie Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne. (Trudy etnograficzesko-statisticzeskoj ekspedicii w Zapadno-Russkij kraj, Spb. 1872, t. 2, Malorusskie skazki, s. 15, 3).
15. APK. AS, Тeka. 516, Sygn. 4, K. 1-2; Katalog rukopisow..., s. 44.
16. G. Aleksandrowicz, Kostiol ojyw i zagoworyw, "Trudiwnyk Polissja", 183-184, 191, 193.
17. W. Pawliuk, Palacowo-parkowi ansambli magnaterii - centry kultury Wolyni, [w:] Osjagnennja istorii, Ostrog-New York 1999, s. 406.
18. Rajtszula - manej palacowy.
19. J. Dunin-Karwicki, Wudrowka od źrodel do ujscia Horynia, Krakow 1891, s. 58.
20. R. Aftanazy, op. cit., s. 467; APK. AS, Тeka. 493, Sygn. 4, K. 17.
21. K. Syta, Dzieje archiwów ksiajat Sanguszkow, [w:] Miscellanea historico-archivistica, t. XI, Warszawa 2000, s. 107; Katalog rukopisow..., s. 41.
22. Dzisiaj tu znajduje siu korpus glowny szpitalu wojskowego.
23. Katalog rukopisow..., s. 44.
24. Roman Sanguszko zeslaniec na Sybir z r. 1831 w swietle pamiutnika matki Ks. Klementyny z Czartoryskich Sanguszkowej oraz Korespondencji wspolczesnej, Warszawa 1927, s. 199.
25. J. Dunin-Karwicki, op. cit., s. 58.
26. Katalog rukopisow..., s. 44.
27. Centralny Panstwowy Archiwum Historyczny w Kijowie, Fond 1335, Sygn. 472, K. 10.
28. S. Kowalczuk, A. Kowalczuk, Slawuta: mynule i suczasne, Kijow 2003, s. 54.
29. Roman - kniaz Sanguszko, Lwow-Slawuta 2001, s. 24; Z. Radzyminski, Nowi sztrychy do portreta knjazja Sanguszko, "Trudiwnyk Polissja", 1998, 54-74.
30. Wl. Berkowski, Istorija m.Slawuta: refleksiji nad materialamy konferenciji "Sanguszkiwski czytannja", "Trudiwnyk Polissja", 2003.
Місто